بزرگنمایی:

 تالاب جازموریان که تا حدود 2 دهه پیش، انبار علوفه ایران بود، اکنون به یکی از کانون‌های مهم ریزگرد تبدیل شده است.

تالاب‌ها زیست‌بوم‌های آبی کم‌عمقی هستند که برخی از آن‌ها به‌طور موقت و برخی دائم آب دارند.

این پهنه‌های آبی نقش‌های اکولوژیکی مهمی از جمله حفظ تنوع زیستی، کنترل سیلاب‌ها و ذخیره مواد مغذی در خاک را ایفا می‌کنند و منابع حیاتی مهمی برای جوامع انسانی پیرامون خود نیز هستند.

تالاب جازموریان در میان 2 استان کرمان و سیستان‌وبلوچستان گسترده است؛ 51 درصد از وسعت آن در جنوب کرمان و بقیه در استان همسایه است.

مساحت حوضه آبریز این تالاب 69 هزار کیلومترمربع و پهنه آبگیر آن 108 هزار کیلومتر مربع است.

دیرسالی است که این تالاب رنگ آب به خود ندیده و یا اگر دیده آن‌قدر کم بوده که تنها توانسته لبی تر کند.

این تالاب اکنون و در آذرماه بی‌بارانِ کرمان، کاملا خشک است.

آیا روزی دوباره آب به جازموریان بازخواهد گشت؟

تلاش‌هایی برای احیای آن در استان کرمان در جریان است اما به نظر می‌رسد باران فراوان و بودجه ویژه و ملی می‌تواند ناجی تالاب جازموریان و ضامن بازگشتش به زندگی باشد.

معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل محیط‌زیست استان کرمان در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا، این امید را داد که با فعال شدن کارگروه استانی تالاب‌ها در کرمان، بتوان گام‌های موثرتری برای احیای جازموریان برداشت.

کانون مهم ریزگرد

محمد بیگ‌زاده در این گفت‌وگو، درباره اهمیت این تالاب از نظر تنوع زیستی و نقش اکولوژیکی که در منطقه دارد، گفت: تالاب جازموریان به لحاظ اکولوژیکی به‌عنوان یک ذخیره‌گاه و منبع تامین علوفه در حوزه جنوب استان کرمان و حتی بخشی از شرق کشور به حساب می‌آید.

وی با بیان اینکه این تالاب دائمی نیست بلکه به‌صورت فصلی آبگیری می‌شده است، افزود:‌ رویش گیاهان مرتعی در این تالاب در تغذیه دام‌ها و معیشت مردم منطقه تاثیر بسزایی داشته است.

وی ادامه داد: همچنین تالاب جازموریان زیستگاه بسیار مناسبی برای پرندگان مهاجر از جمله «هوبره» بوده است که از کشورهای دیگر برای زمستان‌گذرانی به این منطقه می‌آمدند. برخی پرنده‌های آبزی و کنار آبزی در داخل کشور هم به این تالاب مهاجرت داشتند.

بیگ‌زاده اظهار داشت: متاسفانه پس از کاهش شدید و مستمر بارندگی‌ها تالاب آبگیری نشد و اکنون به یک معضل و کانون مهم ریزگردها تبدیل شده است.

وی با تاکید بر اینکه تالاب جازموریان هم‌اکنون یکی از کانون‌های فعال ریزگرد استان است، گفت: وضعیت به گونه‌ای است که با کوچک‌ترین وزش نسیمی شاهد ریزگرد در منطقه جنوب استان هستیم و حتی در مواقعی که طوفان‌های شدید داریم شهر کرمان نیز در معرض ریزگردهای ناشی از این تالاب قرار می‌گیرد.

تالاب کاملا بی‌آب

معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل محیط‌زیست استان کرمان در پاسخ به این پرسش که هم‌اکنون و در آذرماه سال 1404 وضعیت تالاب چگونه است؟ به خصوص اینکه با یک خشکسالی شدید و مستمر مواجه هستیم، اظهار داشت: رودخانه‌های فصلی در حوضه‌های آبریز قلعه‌گنج و مارز و همچنین رودخانه دائمی هلیل‌رود و رود شور و برخی از رودخانه‌های فصلی در سیستان‌وبلوچستان آب این تالاب را تامین می‌کردند؛ متاسفانه چون در استان کرمان و سیستان‌وبلوچستان بارندگی نداشتیم الان تالاب کاملا خشک شده است.

بیگ‌زاده افزود: متاسفانه در سال‌های اخیر در استان کرمان آبگیری خاصی در تالاب نداشتیم؛ فقط در سال 1403 حدود 40 هزار هکتار از تالاب در پی بارندگی‌های 28 و 29 فروردین‌ماه و سیلاب‌های منطقه از سمت استان سیستان‌وبلوچستان آبگیری شد اما به دلیل گرمای هوا و خشکی بستر تالاب، این آبگیری دوامی نداشت و نهایتا طی 10 روز کاملا تبخیر شد.

بی‌بهره از حقابه

وی در پاسخ به این پرسش که آیا حقابه تالاب از سد جیرفت رهاسازی شده است؟ توضیح داد: به ‌دنبال پیگیری‌هایی که اداره کل محیط‌زیست استان از شرکت آب منطقه‌ای داشته حجمی از آب برای آبگیری تالاب رهاسازی می‌شود اما متاسفانه آب چندانی از این حقابه به تالاب نمی‌رسد چون مسیر رسیدن این آب به تالاب جازموریان بسیار طولانی و بالغ بر 200 کیلومتر است و در طول مسیر بهره‌برداری‌های دیگری نیز از این حقابه صورت می‌گیرد از جمله اینکه برای کشاورزی از این آب استفاده می‌شود، همچنین حجمی از این آب هم به زمین نفوذ می‌کند و تبخیر نیز در این منطقه بالاست که باعث از دست رفتن این حقابه می‌شود.

معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل محیط‌زیست استان کرمان خاطرنشان کرد: ضمن اینکه حجم آبگیری سد جیرفت هم با توجه به کاهش شدید بارش‌ها چندان نبوده است.

بیگ‌زاده تصریح کرد: با توجه به این شرایط، حقابه‌ای که رهاسازی می‌شود به تالاب نمی‌رسد.

زخم تغییرات اقلیمی بر تن تالاب

وی در پاسخ به این پرسش که مهم‌ترین عواملی که باعث شدند تا این ذخیره‌گاه مهم به این روز بیفتد و خشک بشود کدامند؟ گفت: تغییرات اقلیمی تمامی تالاب‌های کشور را تحت‌تاثیر قرار داده و تعدادی از آن‌ها در معرض خشکیدگی هستند.

معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل محیط‌زیست استان کرمان با اشاره به اینکه کم‌بارشی شدیدی اتفاق افتاده و همین، تاثیر بسیار زیادی بر وضعیت تالاب جازموریان داشته است، افزود: تالاب جازموریان فصلی است و تنها در برخی فصل‌ها آبگیری می‌شده ولی تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های شدید سال‌های اخیر باعث خشکیدگی کامل آن شده است.

بیگ‌زاده ادامه داد: مسائلی از جمله نبود مدیریت بهینه آب و برداشت بی‌رویه از منابع آبی از طریق چاه‌های غیرمجاز نیز بر این وضعیت تالاب اثر جدی داشته است.

وی در پاسخ به این پرسش که سدسازی در بالادست تالاب هم بر این خشکیدگی تاثیر داشته است؟ اظهار داشت: میزان حقابه تالاب از محل سدها طبق سناریوهای تعریف شده بستگی به آورد آب پشت سد دارد که برای شرایط آبی خشکسالی، نرمال و ترسالی به ترتیب 10، 15 و 20 درصد تعیین شده است.

مهم‌ترین عامل انسانی خشکیدگی تالاب، مربوط به چاه‌های آب است که برداشت زیادی از سفره‌های آب زیرزمینی در حوضه تالاب جازموریان دارند.

وی یادآور شد: 13درصد از حقابه تالاب باید از محل سدهای موجود از جمله جیرفت و بمپور و 87 درصد از محل مدیریت چاه‌های مجاز و غیر مجاز و مدیریت آب‌های زیرسطحی تامین شود.

برداشت بی‌رویه از منابع آبی

بیگ‌زاده در پاسخ به این پرسش که از شرکت آب منطقه‌ای در خصوص برداشت بهینه از سفره‌های آبی حوضه تالاب جازموریان و کاهش فشار بر این منابع آبی تغذیه‌کننده تالاب، مطالبه‌ای نداشته‌اید؟ گفت: جلسات و مکاتبات عدیده‌ای با مدیران و کارشناسان شرکت آب منطقه‌ای با موضوع حقابه تالاب داشته‌ایم. خواسته ما مدیریت برداشت آب از چاه‌های پیرامون تالاب و رهاسازی حقابه از سد است.

طبق مکاتباتی که هر فصل داشتیم اعلام کرده‌اند حقابه زیست‌محیطی تالاب جازموریان رها شده است.

معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل محیط‌زیست استان کرمان در پاسخ به این پرسش که شرکت آب منطقه‌ای مدام از برخورد با چاه‌های غیرمجاز و نصب کنتور هوشمند برای جلوگیری از برداشت بیش از حد از چاه‌های مجاز گزارش می‌دهد؛ آیا این برخوردها در حریم تالاب جازموریان هم صورت گرفته است؟ گفت: هنوز آمار رسمی و دقیقی به ما اعلام نشده که بدانیم آیا برخوردهای که با چاه‌های غیرمجاز داشتند تاثیر داشته یا خیر.

امید به کارگروه استانی

بیگ‌زاده افزود: نجات تالاب جازموریان و حل همه این مشکلات و ایجاد هماهنگی بیش‌تر بین نهادهای متولی و مسئول، منوط به این است که کارگروه استانی تالاب‌ها در کرمان تشکیل شود.

ما پیگیری‌های زیادی را در این زمینه انجام داده‌ایم و از طرف استاندار هم بر این موضوع تاکید شده و دستورات لازم را ارائه داده است. در آستانه تشکیل این کارگروه با حضور همه دستگاه‌های ذیربط استانی هستیم و امیدواریم هرچه زودتر فعال شود.

وی در پاسخ به این پرسش که آیا کارگروه تالاب‌های استان قرار است تشکیل شود یا کارگروه تالاب جازموریان؟ اظهار داشت: مهم‌ترین تالاب ما در استان کرمان جازموریان است و یک تالاب جدید و جوان هم به اسم «فرهنگ‌آباد» در شهرستان انار داریم. تالاب دیگری هم در مسیر جاده شهداد – نهبندان، به دلیل بارندگی‌ها در بالادست بیابان لوت در حال شکل‌گیری بود که با قطع بارندگی‌های مستمر دائمی نشد.

برنامه جامع تالاب

معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل محیط‌زیست استان کرمان در پاسخ به این پرسش که چه برنامه‌هایی در کوتاه‌مدت و بلندمدت برای احیای تالاب جازموریان دارید؟ گفت: برنامه جامع زیست‌بوم تالاب را با مشارکت جامعه محلی تهیه و اجرا کرده‌ایم. یکی از دستاوردهای برنامه این بوده که همه دستگاه‌های مسئول دور هم جمع شدند و مشکلات و چالش‌های تالاب بررسی و احصا شد و قرار است راهکارها تدوین شود.

بیگ‌زاده با بیان اینکه کتابی هم با موضوع تالاب جازموریان و مسائلی که دارد چاپ شد و در اختیار دستگاه‌های متولی قرار گرفت، ادامه داد:‌ دوره‌های آموزشی با موضوع اهمیت و کارکردهای تالاب و راهکارهای معیشت جایگزین با مشارکت جامعه محلی و با کمک دانشگاه شهید باهنر کرمان برگزار شده است.

وی اظهار داشت: 2 پاسگاه محیط‌بانی تالابی در رودبار و قلعه‌گنج (شهرستان‌های پیرامون تالاب جازموریان در جنوب استان کرمان) احداث شد و پاسگاه شهرستان تازه‌تاسیس جازموریان نیز در حال ساخت است.

معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل محیط‌زیست استان کرمان با اشاره به تامین تجهیزاتی از جمله تلسکوپ برای پرنده‌نگری و سرشماری و همچنین پایش تالاب ادامه داد: 2 دستگاه خودرو در سال‌های گذشته تامین کردیم. راه‌اندازی ایستگاه هیدرومتری برای سنجش میزان ورودی آب به تالاب نیز در دستور کار است.

شرط آبگیری کامل

بیگ‌زاده در پاسخ به این پرسش که با همه اقداماتی که انجام شده، تالاب هنوز خشکیده است. بنابراین، برای احیای آن باید منتظر باران باشیم؟ گفت:‌ تالاب جازموریان پهنه بسیار وسیعی است و تنها بارندگی‌های مناسب می‌تواند آن را به‌طور کامل آبگیری کند و این‌طور نیست که بتوانیم با رهاسازی آب از سد آن را آبگیری کرد.

وی اضافه کرد: تبخیر و تعریق در این تالاب بسیار بالاست و درصدی از آبی که از سد رهاسازی می‌شود از طریق تبخیر هدر می‌رود.

معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل محیط‌زیست استان کرمان تاکید کرد که برای آبگیری کامل تالاب باید نزولات جوّی به میزان کافی داشته باشیم.

امید به زندگی دوباره تالاب

بیگ‌زاده در پاسخ به این پرسش که با همه این شرایط، آیا می‌توان گفت مرگ تالاب جازموریان رقم خورده است؟ اظهار داشت: درباره تالاب جازموریان وضعیتی به اسم مرگ کامل نداریم چون این تالاب فصلی است و در تمامی طول سال آبگیری نمی‌شده است ضمن اینکه خشکسالی نیز همواره وجود داشته و پدیده‌ای مختص به دوران کنونی نیست.

وی خاطرنشان کرد: مرگ مطلق مربوط به تالاب‌های دائمی است که وقتی خشک می‌شوند اکوسیستم آن تالاب نابود می‌شود.

معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل محیط‌زیست استان کرمان در پاسخ این پرسش که می‌توانیم امیدوار باشیم که تالاب در آینده‌ای نزدیک مجدد آبگیری کامل بشود؟ گفت: در این‌باره سازمان هواشناسی می‌تواند براساس داده‌های مربوط به بارش‌ها اظهارنظر کند.

تکاپوی 10 ساله

بیگ‌زاده در پاسخ به این پرسش که طرحی که در اواسط دهه 90 خورشیدی با حمایت استانداری کرمان و توسط جهاد دانشگاهی استان برای احیای تالاب جازموریان اجرا شد، به کجا رسید؟ توضیح داد: برنامه جامع زیست‌بوم تالاب که به آن اشاره کردم همان طرح است و اینکه تالاب جازموریان و مشکلات آن در استان کرمان و در سطح کشور به رسمیت شناخته شد از پیامدهای همان اقداماتی است که در میانه‌های دهه 90 رخ داد. پیش از این طرح، ما داده‌ها و اطلاعات خاصی درباره این تالاب نداشتیم و به‌طور دقیق نمی‌دانستیم مشکلات و چالش‌ها و راهکارها چه هستند؛ با اجرای طرح جامع زیست‌بوم تالاب با مشارکت جامعه محلی این خلاءهای اطلاعاتی رفع شد.

وی با بیان اینکه فعال شدن کارگروه استانی تالاب‌ها در کرمان هم از نتایج همان برنامه دهه 90 است، افزود: متاسفانه تشدید خشکسالی‌ها در کشور و حتی در منطقه تاثیر زیادی بر تالاب جازموریان داشت.

بودجه راهگشای ملی

معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل محیط‌زیست استان کرمان در پاسخ به این پرسش که مهم‌ترین خواسته اداره کل محیط زیست استان کرمان از کارگروه استانی تالاب‌ها پس از فعال شدن چیست؟ گفت:‌ مهم‌ترین مطالبه ما این است که برای تالاب جازموریان نیز مانند دریاچه ارومیه ردیف اعتباری خاصی در سطح ملی درنظر گرفته شود که برای پیشبرد برنامه‌های تالاب از آن استفاده شود.

بیگ‌زاده افزود: هر ساله اعتباری از سوی دفتر تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور اختصاص پیدا می‌کند که جوابگوی نیازی که تالاب جازموریان دارد نیست.

وی ادامه داد:‌ اقداماتی از جمله احداث پاسگاه محیط‌بانی و خرید تجهیزات و خودروها با اعتبارات خود سازمان انجام می‌شود ولی برای احیا و حفاظت از تالاب جازموریان نیاز به اعتبارات ملی داریم که بتوان با تکیه بر آن، برنامه‌ریزی جامعی برای تالاب داشته باشیم.

خشکی کامل جازموریان زنگ خطری است که نشان می‌دهد توسعه ناپایدار و بهره‌کشی بی‌رویه از منابع آبی و تغییر اقلیم چگونه می‌توانند اکوسیستمی که قرن‌ها زنده بوده را از رمق بیاندازند.

آیا دشت ترک‌خورده و تشنه جازموریان روزی دوباره تالابی سبز و آباد خواهد شد؟